Nie ma wątpliwości, że potrzebujemy planowania zrównoważonej logistyki, by poradzić sobie z emisjami CO2 i innych zanieczyszczeń związanymi z transportem towarów. Oczywistym problemem jest też z rosnące zatłoczenie i konflikty między różnymi użytkownikami przestrzeni. Wynikają one m.in. z rozwoju e-commerce, które po pandemii stanowi już 20% sprzedaży detalicznej. Coraz większa liczba dostaw do domów pociąga za sobą fragmentacje tych dostaw, a co za tym idzie zwiększenie obecności pojazdów dostawczych w miastach. Nie chcemy zrezygnować z wygody zamawiania zakupów z domu, potrzebujemy towarów w lokalnych sklepach, ale jednocześnie chcemy poprawiać jakość życia. Dobre planowanie logistyki pomaga w pogodzeniu tych potrzeb.
Czym jest SUMP a czym SULP?
Plan Zrównoważonej Mobilności Miejskiej (z ang. Sustainable Urban Mobility Plan, SUMP) to strategiczny dokument określający wizję, potrzeby i cele rozwoju miejskiego transportu oraz działania służące ich realizacji. Ma zwiększać dostępność obszarów miejskich, ułatwiać przemieszczanie się, a jednocześnie przyczyniać się do zmniejszania negatywnego wpływu transportu na miejską przestrzeń, jakość powietrza i klimat, m.in. przez promowanie środków transportu przyjaznych środowisku, rozwój transportu zbiorowego, poprawę warunków ruchu pieszego i rowerowego.
W założeniu SUMP dotyczy wszystkich aspektów mobilności, ale skupia się na mobilności ludzi. Natomiast Plan Zrównoważonej Logistyki Miejskiej (z ang. Sustainable Urban Logistics Plan, SUMP) dotyczy przewozu towarów. Oznacza to, że powinien stanowić część SUMP-u lub załącznik do niego. Efektem SUMP-a powinno być mniej samochodów osobowych w mieście, a SULP-a – mniej pojazdów dostawczych, ale obydwa opierają się na tej samej wizji i mają te same cele w zakresie ochrony środowiska. Mają pomagać w ochronie zdrowia mieszkańców i poprawiać jakość ich życia. Jeden i drugi to dokumenty miękkie, podobnie zbudowane, tworzone przez powołane do tego interdyscyplinarne zespoły. Ich opracowanie obejmuje planowanie z udziałem interesariuszy oraz budowę konsensusu odnośnie wybieranych rozwiązań i narzędzi między wszystkimi zainteresowanymi grupami. Obydwa mogą zapewnić bardziej efektywne wykorzystanie ograniczonych zasobów i silniejsze wsparcie publiczne, a w efekcie poprawę funkcjonowania miast.
Jak przygotować SULP?
Metodologia prac nad SULP-em została solidnie zdefiniowana w ramach projektów ENCLOSE i SULPiTER – określiły one właściwą konstrukcję dokumentu i zapewniły podstawy standaryzacji. Umożliwia to wykorzystanie tej metodologii niezależnie od zróżnicowanych uwarunkowań.
Jeśli planowanie ma zakończyć się sukcesem potrzebne są przede wszystkim: dokładne określenie obszaru funkcjonalnego miasta, którego SULP ma dotyczyć, objęcie planem wszystkich gałęzi transportu i ich integracja, współpraca ponad barierami instytucjonalnymi i włączenie wszystkich interesariuszy (mieszkańców, administracji, dostawcy dóbr do miasta, przewoźnicy, odbiorcy dóbr w mieście), jasny plan implementacji z działaniami łatwymi do monitorowania i ewaluacji. Prace nad SULP-em można podzielić na cztery etapy: przygotowania i analizy, budowy strategii, planowania konkretnych narzędzi, wdrażania i monitoringu.
Przygotowanie to podstawa
Najpierw warto ocenić, jakie urząd ma możliwości i zasoby, utworzyć odpowiednie struktury do pracy nad SULP-em (najlepiej zespół międzywydziałowy). Trzeba określić, kto za co odpowiada, zapewnić właściwe umocowanie instytucjonalnie, przewidzieć pracę z interesariuszami. Na tym etapie wskazywany jest zakres geograficzny planu, harmonogram prac, powiązania z innymi procesami. Oceniane są potrzeby finansowe, w tym pozyskania wsparcia zewnętrznego. Często SULP wykonuje firma zewnętrzna i miasto wykorzystuje na ten cel środki w ramach jakiegoś projektu. Część potrzebnych działań może być kosztowna, nawet jeśli nie są to działania twarde, tylko np. badania opinii, badania ruchu czy poziomu zanieczyszczenia powietrza.
Cele i działania muszą być dobrane do istniejących potrzeb i problemów – dlatego im dokładniej zbadane i opisane zostanie wszystko, co dzieje się w transporcie towarów na terenie miasta, tym lepiej. I samorządy i firmy wykonujące plany często maja z tym problemy. Kiedy obszar funkcjonalny, którego SULP ma dotyczyć, jest już wybrany, trzeba poznać liczbę mieszkańców żyjących na tym obszarze oraz liczbę sklepów i innych odbiorców towarów obsługiwanych przez firmy zapewniające usługi logistyczne. Szacuje się ilość towaru docierającą do tego obszaru codziennie, tygodniowo i w miesiącu (w tonach), a także liczbę dostaw w tych przedziałach czasowych i ich rozkład (dni tygodnia, pory). Sprawdza się, jakie rozwiązania w tym zakresie już w mieście przyjęto i jakie efekty przynosi ich wdrażanie.
Do właściwego określenia celów potrzebna jest też wiedza o wielkości emisji CO2 i innych zanieczyszczeń generowanych przez logistykę w mieście i o zużyciu energii. Warto zebrać informacje na temat rodzajów i częstotliwości dostaw (kurierskich, do sklepów i innych, także przejazdów usługowych), wielkości i wagi pojazdów, poziomu ich wypełnienia. Bada się, ile czasu zajmują dostawy, jaki jest średni i maksymalny czas postoju, a jak długo pojazd dostawczy przebywa na wskazanym obszarze. Można mapować trasy przejazdów, nie tylko na naszym obszarze, ale też to, gdzie poza nim zaczynają się przewozy. W miarę możliwości warto też uwzględniać rodzaj towarów (przynajmniej ogólny podział – paczki, żywność, mrożone, w paletach itp.). Niezbędna jest ocena natężenia ruchu, infrastruktury drogowej, a także zasobów postojowych – czyli tego, ile jest miejsc, gdzie i jakiej wielkości, w tym dedykowanych do roz- i załadunku. Wiedząc to ostatnie, można zwiększyć dostępność miejsc postoju dla pojazdów dostawczych nie tylko wyznaczając nowe, ale także nie zwiększając ich liczby, tylko ograniczając czas postoju na nich odpowiednimi regulacjami. W analizie zebranych danych pomaga rozrysowanie wszystkiego na mapie.
Jak już wspomniano wyżej, przydatne są również badania opinii za pomocą ankiet, wywiadów, badań fokusowych, obserwacji. Każda z grup interesariuszy – mieszkańcy, firmy kurierskie i dostawcze, sklepy odbierające towary i firmy, które je sprzedają – będzie miała inny punkt widzenia, inne doświadczenia i potrzeby. Warto też zbadać samych kierowców, którzy będą mieli bardziej praktyczne i bezpośrednie spojrzenie na to, co utrudnia, a co ułatwia im wykonywanie pracy. Mogą powiedzieć, jakie są ich preferowane czasy dostaw, opisać typowe warunki drogowe, przeszkody na trasie, ewentualne sytuacje konfliktowe, działanie służb miejskich itd.
Do prawidłowego wykonania badań potrzebne jest zidentyfikowanie źródeł informacji i współpraca z różnymi podmiotami dysponującymi potrzebnymi danymi. By rozpocząć prace konieczne jest spisanie i analiza wszystkich problemów, na temat których zebrano informacje, a także rzeczy, które zwiększają szanse na pozytywne zmiany, na rozwiązanie tych problemów. Właściwe opisanie rzeczywistych problemów i potencjału (możliwości wprowadzenia zmian) oraz wykonanie klasycznej analizy SWOT na tej podstawie jest kamieniem milowym pracy nad SULP-em.
Rozwój strategii
W drugim etapie praca zaczyna się od budowania scenariuszy – potencjalnych ścieżek zmian w miejskiej logistyce – koniecznie z włączeniem interesariuszy. Scenariusze powinny dotyczyć wszystkich wykorzystywanych w logistyce środków transportu, łącznie z tymi najmniej oczywistymi jak towarowe tramwaje czy transport rzeczny, jeśli funkcjonują lub mogłyby funkcjonować w danym mieście. Jak już są wstępnie przygotowane, trzeba omówić je z mieszkańcami i wszystkimi zainteresowanymi stronami. W ścisłej współpracy z nimi powinna być wypracowana wspólna wizja i uzgodnione cele odpowiadające na kluczowe problemy. Rozmowy z interesariuszami dają możliwość weryfikacji scenariuszy, zebrania dodatkowych pomysłów, pogłębienia analizy, dokonania właściwych wyborów. Mogą być przeprowadzane etapami i przybierać różne formy, obejmować wykorzystanie narzędzi internetowych, spotkania lub cykle spotkań otwartych dla mieszkańców czy zamkniętych, z przedstawicielami kluczowych branż, izb handlowych, firm itp. Po doprecyzowaniu wizji, wybraniu najkorzystniejszego scenariusza i celów należy określić wskaźniki realizacji, czyli to, jak będzie oceniane, czy udaje się osiągnąć cele, czy nie.
Planowanie narzędzi
Tworzymy listę narzędzi, które chcemy wdrażać w mieście. To też dobry moment, by sprawdzić, jakie narzędzia sprawdziły się w innych miastach. Precyzując naszą ostateczną listę możemy oprzeć się na dobrych i złych doświadczeniach innych samorządów. Tu przyda się na przykład The Novelog Toolkit - strona, która umożliwia użytkownikowi identyfikację działań w zakresie logistyki miejskiej i ich efektów w oparciu o zestaw parametrów. Można zdefiniować podstawowe problemy i cele, określić morfologię miasta, bieżący profil logistyczny i problemy, a następnie korzystając ze strony zainspirować się odnośnie tego, jakie rozwiązania byłyby w danym mieście realne. Novelog pomaga zaoszczędzić trochę czasu, bo podpowiada, co mogłoby się sprawdzić w określonych warunkach.
Jak lista konkretnych narzędzi/działań już powstanie, jeszcze raz analizujemy ją wspólnie z interesariuszami. Na tym etapie musi być osiągnięta zgoda co do priorytetów. Definiowane są zintegrowane pakiety narzędzi, opisuje się dokładnie wszystkie działania, planuje monitoring i ewaluację ich realizacji. Niezbędna jest oszacowanie i podział kosztów, ocena możliwości finansowych, identyfikacja źródeł finansowania, opracowanie modeli biznesowych. Konieczne jest uzgodnienie harmonogramu i podziału odpowiedzialności. Musi być jasno wskazane, kto za co odpowiada, bo jeśli odpowiedzialność będzie rozmyta, znacząco wzrasta ryzyko tego, że części SULP-u nie zostaną wdrożone, efektywność realizacji celów spadnie, a w skrajnych przypadkach plan stanie się po prostu kolejnym łapaczem kurzu na półce. Musi też być zapewniona zgoda i akceptacja wszystkich interesariuszy oraz decydentów odnośnie wszystkich zaplanowanych działań.
Implementacja i monitoring
By odpowiednio zarządzać wdrożeniem SULP-u, w jego trakcie należy stale monitorować realizację poszczególnych działań, dokonywać przeglądów. Jeżeli na którymś etapie coś przestaje działać, to to niezbędne jest dostosowanie danego narzędzia do bieżącej sytuacji, zanalizowanie problemu, wyciągnięcie wniosków i dokonanie odpowiedniej korekty. Dobre planowanie powinno znacznie ułatwić wdrożenie, ale nawet najlepsze plany nie zawsze da się w 100% przełożyć na praktykę bez poprawek.
Stale też musi być prowadzona komunikacja ze społeczeństwem. Mieszkańcy, korzystający z miejskiej przestrzeni, użytkownicy infrastruktury muszą być uprzedzani o wszelkich zmianach i na bieżąco informowani, co się w danym momencie dzieje, jakie działania są realizowane, dlaczego i po co oraz jakie przyniosą korzyści. Komunikację – informowanie i edukację - trzeba z resztą rozpocząć już w momencie podjęcia decyzji o rozpoczęciu pracy nad SULP-em i kontynuować na każdym etapie. Dzięki temu można kształtować opinię publiczną w pozytywny sposób i zwiększać akceptację wobec wprowadzanych zmian.
***
Przykładowe rozwiązania w zakresie zrównoważonej logistyki stosowane w europejskich miastach:
- prawne – ograniczenia czasowe i opłaty za wjazd do określonych obszarów miasta (np. dostawy w dzień płatne a o świcie bezpłatne, dostawy nocne), strefy ograniczonego ruchu i nisko- lub zeroemisyjne, zachęty i restrykcje dla kierowców, przywileje dla dostawców spełniających przyjęte normy środowiskowe, rozwiązania branżowe (np. zakaz dostaw w ciągu dnia dla danego typu przedsiębiorstw);
- technologiczne – dostawy ostatniej mili z wykorzystaniem pojazdów zeroemisyjnych, rowerów cargo (w tym elektrycznych), tramwajów cargo (wykorzystywane w miastach niemieckich), dronów (nie do końca korzystne, bo emisja na paczkę może być wtedy większa ze względu na niewielki udźwig dronu, potencjalnie do wykorzystania w trudnych warunkach, np. szybkie dostarczenie leków w słabo dostępne miejsce);
- infrastrukturalne – określanie liczby i wielkości miejsc postojowych na potrzeby dostaw oraz wyznaczanie ich lokalizacji, budowa zatoczek zała- i rozładunkowych, budowa i organizacja pracy miejskich centrów konsolidacji ładunków, paczkomaty miejskie (finansowane z budżetu miasta, dostępne dla przedsiębiorców, wszystkich lub spełniających określone warunki);
- usługowe – np. cargo sharing, cargo pooling, nocne dostawy;
- na styku technologicznych i infrastrukturalnych są rozwiązania poprawiające efektywność energetyczną (polityki rozwoju infrastruktury dla pojazdów wykorzystujących alternatywne paliwa /zeroemisyjnych) oraz nowe technologie (np. zarządzanie dostępnością miejsc rozładunkowych za pomocą sieci sensorycznej czy systemy automatycznej identyfikacji pojazdów).
***
Warsztat przeprowadziła dr Maria Matusiewicz, adiunkt w Katedrze Polityki Transportowej i Integracji Gospodarczej, na Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu Gdańskiego, niezależna ekspertka w Komisji Europejskiej i ewaluatorka projektów w tematach logistyki miejskiej, mobilności, fizycznego internetu i sieci TEN-T, autorka i współautorka publikacji w języku polskim i angielskim, poświęconych transportowi i rozwojowi zrównoważonemu, w tym opublikowanej w 2022 roku książki „Logistyka miejska w świetle idei zrównoważonego rozwoju”
Prezentacje wykorzystane podczas warsztatów: część 1, część 2.